Տիգրան Ջրբաշյան. 30 տարվա ընթացքում մենք կառուցել ենք «ծուռ հայելիների թագավորություն», եթե չսկսենք ձևավորել ռազմավարական մտածելակերպ, ապա կարող ենք կորցնել երկիրը

ԵՐԵՎԱՆ, 3 ապրիլի./ԱՌԿԱ/. «Ամերիա» ընկերության կառավարման խորհրդատվական ծառայության ղեկավար Տիգրան Ջրբաշյանի հարցազրույցը` «ԱՌԿԱ» և «Նովոստի–Արմենիա» գործակալություններին «Հայաստան. ապագա կա′» հատուկ նախագծի շրջանակում։

– Շատ հետազոտողներ ասում են, որ մարդկությունը կանգնած է գլոբալ ճգնաժամի առաջ։ Համաձա՞յն եք այդ կարծիքի հետ, թե՞ մեզ այլ բան է սպասվում։ 

Տ. Ջրբաշյան. իմ կարծիքով, աշխարհն ընդհանրապես շատ մեծ տուրբուլենտության փուլում է։ Մենք անցնում ենք ինքնամաքրման և ինստիտուտների մեծամասնության վերագնահատման հերթական փուլը։ Եվ այդ գործընթացները տեղի են ունենում գրեթե բոլոր ոլորտներում` սկսած մարդու սովորական կյանքից, տնտեսական մոդելներից մինչև գիտական և ռազմական ուսումնասիրություններ։ Կարծում եմ, որ մարդկությունը մեծ տուրբուլենտության փուլում է, և այդ ժամանակահատվածը տևում է բավականին երկար։

– Ձեր կարծիքով, այս ամենը որքա՞ն կարող է տևել։ 

Տ. Ջրբաշյան. առաջիկա 15–20 տարում մենք ապրելու ենք մեծ և աճող գլոբալ ու տարածաշրջանային անկայունության պայմաններում։ 

– Այդ տարիների ընթացքում փոխվելու՞ են ուղղությունները, հայտնվելու՞ է ինչ–որ նոր բան, թե՞ վերափոխվելու է այն, ինչ կա։ Մոտ 20 տարուց մենք կստանանք ոչ թե այսօրվա կապիտալիզմը, այլ ուրի՞շ ձև, թե՞ կլինեն ամբողջովին այլ հարաբերություններ։ 

Տ. Ջրբաշյան. հարաբերությունների մեծ մասը կապված է ավելի հիմնարար արժեքների և հիմքերի հետ, հետևաբար դժվար թե հնարավոր լինի այս համատեքստում մտածել ինչ–որ նոր բան։ Բայց փաստ է, որ կլինեն բոլորովին այլ երևույթներ այն ամենի հարցում, ինչ մենք հասկանում ենք այդ հասկացությունների ներքո` կապիտալիզմ և այլ ուղղություններ։ Կարծում եմ, որ նոր ուղղություններ չեն առաջանա, բայց կլինի բոլորովին նոր բան, որը նման չէ այն ամենին, ինչ հիմա ունենք։ 

– Դուք ասացիք, որ առաջիկա 15–20 տարում տեղի կունենան ինչ–որ փոփոխություններ և որ մենք ապրելու ենք տուրբուլենտության պայմաններում։ Իսկ ինչու՞ հայերը չեն մտածում ռազմավարական տեսանկյունից և նայելով դեպի ապագան։ Ո՞րն է մասնավորապես ժամանակակից Հայաստանի խնդիրը։ Դրա առաջնային պատճառն այն է, որ անկախությունը մեզ բավականին հե՞շտ տրվեց, թե՞ կա այլ պատճառ։

Տ. Ջրբաշյան. բնականաբար` այդ գործոնը ևս առկա է, բայց խնդիրը շատ ավելի խորքային է։ Չէի ցանկանա խոսել նմանատիպ խորը, գենետիկ առանձնահատկությունների մասին, բայց երբ վերլուծում ես, հասկանում ես, որ մենք դարեր շարունակ, որպես էթնոս` մեր գոյության մեծ ժամանակահատվածում, գրեթե միշտ եղել ենք ինչ–որ խոշոր գոյացության մի մասը։ Եղել է Բյուզանդական կայսրությունը, Հռոմեական կայսրությունը, Օսմանյան, Պարսկական, Ռուսական։ Եվ մենք, որպես կանոն, ռազմավարական որոշումների կայացման իրավունքը տալիս էինք այդ խոշոր գոյացություններին, իսկ ինքներս նախընտրում էինք մնալ այդ շրջանակներում, այն էլ ոչ երկար։ Երբ ունեինք անկախ երկիր այս կամ այն տարածքում, մեզ մոտ չէր ստացվում հասնել ներքին կոնսենսուսի երկրի ռազմավարական զարգացման ուղիների հարցում։ Մենք չկարողացանք երկիրն ինստիտուցիոնալ ուժեղացնել, ամրացնել այնքան, որ արդյունքում չկորցնենք։

– Այսինքն որոշման իրավունքը տալիս էինք տիտղոսակիր ազգի՞ն։

Տ. Ջրբաշյան. դե դժվար թե Հռոմեական կայսրությունում կարելի է խոսել տիտղոսակիր ազգի մասին։ Եկեք այսպես ձևակերպենք. մենք ինչ–որ մեկին ենք տվել ռազմավարական որոշումների իրավունքը, իսկ ինքներս նախընտրել ենք հարմարվել ստեղծված պարադիգմի, արտաքին գործոնի շրջանակում և ստանալ առավելագույն շահ կարճ ժամանակահատվածում։ Այն դեպքերում, երբ մեզ դա հաջողվել է, իսկ մեծամասամբ մեզ դա հաջողվել է, մենք հասել ենք մեր ազգի բարգավաճման չափազանց լուրջ մակարդակի և′ Օսմանյան, և′ Պարսկական, և′ Ռուսական կայսրությունների կազմում` երբեմն ունենալով բավականին զգալի դերակատարում այդ գոյացությունների շրջանակում;

Իրականում մենք ինքներս մեր մեջ չափազանց շատ ենք զարգացրել մաքսիմալ հարմարվելու և առավելագույն օգուտ քաղելու կարողությունը` գտնվելով ինչ–որ ավելի խոշոր կառույցի կազմում։ Եվ հետևաբար, երբ դա մեզ չէր հաջողվում, մենք պարզապես թողնում ու փախչում էինք մեկ այլ տանիքի տակ և այնտեղ սկսում հարմարվել։ Հենց սրանով է բացատրվում այն, որ մենք դարեր շարունակ շատ ենք զարգացել` բնակվելով այլ երկրներում` սփյուռքում։ Մեր սփյուռքն աշխարհի ամենազարգացածներից է։ Քանի որ երբ դառնում ես սփյուռք, հայտնվում ես օբյեկտիվ իրավիճակում, երբ այլևս պատասխանատվություն չես կրում այն բանի համար, թե ուր է շարժվում այս կամ այն համակարգը։ Եվ ընդհանրապես կարևոր չէ, այն ռուսական է, թե հնդկական, աֆրիկյան, ամերիկյան, թե եվրոպական։ Դու կոնկրետ համակարգի շրջանակում փորձում ես առավելագույնս օգուտ քաղել և հարմարվել։ Եվ մենք շատ լավ սովորել ենք այդ ամենն անել։ Դա է պատճառը, որ մեր սփյուռքում, որպես կանոն, չկան աղքատ մարդիկ։

– Այսինքն հաջող մարդիկ հիմնականում սփյուռքու՞մ են։

Տ. Ջրբաշյան. այո, հաջող մարդիկ և′ գիտության, և′ բիզնեսի, և′ մշակույթի ոլորտում։ Ցանկացած բնագավառում, բայց այն վայրում, որտեղ մենք չպետք է որոշումներ կայացնենք երկարաժամկետ հեռանկարում։

– Այսինքն մենք չկանք այնտեղ, որտեղ պետք է ռազմավարական որոշումներ կայացնե՞նք։

Տ. Ջրբաշյան. այո։ Հետևաբար երբ մենք կրկին ունեցանք անկախ պետություն, երբ գրեթե մենակ մնացինք ինքներս մեզ հետ և պետք է հասկանայինք` ուր և ինչպես ենք շարժվելու, այ այստեղ դրսևորվեց մեր թուլությունը` ռազմավարական մտածելու անկարողությունը,  ընդ որում բոլոր մակարդակներում։ Դա տեղի ունեցավ նաև 1918թ.–ին, ինչի հետևանքով մենք կորցրեցինք անկախությունը, նույն բանը տեղի է ունենում Երրորդ հանրապետության պայմաններում։ Այս ամենը տեղի է ունենում ոչ միայն երկրի, պետության մասշտաբով, այլև ընկերությունների, մեր ընտանիքների, երեխաների դաստիարակության մակարդակում։ Այսինքն, մենք այս բազմաթիվ հարցերում լուծում ենք կարճաժամկետ, մարտավարականները, բայց չունենք ռազմավարական մտածելակերպ։ Չենք հասկանում, որ հիմա կատարվող մեր գործողությունների հետևանքով պատճառահետևանքային կապեր կառաջանան 20–30 տարի հետո։ Հենց ստեղծվում է նման իրավիճակ, և մենք սկսում ենք հասկանալ, որ մեր գործողությունները հիմա ունեն միայն մարտավարական բնույթ, մենք ձախողում ենք։

Դա է պատճառը, որ մեր երկրում չկան ռազմավարական փաստաթղթեր, բոլոր ռազմավարական փաստաթղթերը «ֆեյք» են։ Ընդհանրապես կարծում եմ, որ այս 30 տարվա ընթացքում թվում է, թե կառուցել ենք անկախ երկիր, իսկ իրականում ստացվել է «ծուռ հայելիների թագավորություն»։ Ընդ որում եթե բիզնեսում կարելի է մշակել ռազմավարական պլանավորում 3–5 տարվա կտրվածքով, ապա պետական կառավարման մակարդակում ծրագրերը պետք է լինեն 20,30 տարվա կտրվածքով, քանի որ միայն այդ կերպ կարող ես անել ինչ–որ բան հիմա` ապագայում օգուտ ստանալու նպատակով։ Նման մոտեցման բացակայության հետևանքով գրեթե բոլոր ոլորտները ձախողված են։ Մենք չունենք ռազմավարական մտածելակերպ, ինչի հետևանքով չենք կարողանում իրագործել նախագծեր, որոնք պահանջում են ռազմավարական մտածելակերպ։

– Եվ այս ամենի հետևանքով կարո՞ղ ենք կորցնել երկիրը։ Քանի որ եթե չունենք ռազմավարական մտածելակերպ, եթե չենք կարողանում պատասխանատվություն կրել, ապա պետք է, որպեսզի ինչ–որ մեկը լինի՞ մեր վերևում և որոշի ինչ–որ հարցեր։

Տ. Ջրբաշյան. այն դեպքում, երբ դու չես կարողանում կամ ի վիճակի չես ընդունել արժանի, ռազմավարական որոշումներ, այսինքն` այսօր պատրաստ չես մտածել 20 տարվա կտվածքով կամ քո որոշումները չեն կարող թելադրված լինել նման ռազմավարական պլանավորմամբ, ապա ունես նման իրավիճակից դուրս գալու երկու ելք։ Առաջինը, կամ դու պետք է գտնես ինչ–որ մեկին, ով քո տեղը որոշումներ կկայացնի, իսկ դու կշարունակես վարքագծի նույն մոդելը, եկեք անվանեք այն հարմարվողականություն կամ երկրորդը, և ես ուզում եմ հավատալ, որ այն իրական է. մաքրվելով, 30 տարի ունենալով սեփական երկիրը` մենք կկարողանանք մշակել ռազմավարական պլանավորման, ռազմավարական մտածելակերպի մշակույթ, որ կգտնվեն քաղաքական ուժեր, տնտեսական վերնախավ, որոնք արդեն հիմա կսկսեն մտածել ապագայի մասին։ Եվ մենք կկառուցենք մեր սեփական երկիրը, որի համար բոլորս պատասխանատու կլինենք։ Ուզում եմ հավատալ, որ ամեն դեպքում շանս ունենք գնալու երկրորդ ճանապարհով։

– Ինչպիսի՞ նախադրյալներ կան նման շանսի համար։

Տ. Ջրբաշյան. կուտակված մտավոր ներուժը։ Հայաստանում այն քիչ է, բայց աշխարհում այն կա։ Կան հաջողված մարդիկ...Երբ դու հաջողված գործարար ես, հաջողված երգիչ, գիտական գործիչ, պրոֆեսոր և այլն, երբ լուծված են մարտավարական հարցերը, գայթակղություն ու ցանկություն է առաջանում լուծել ավելի գլոբալ ռազմավարական խնդիրներ։ Չէ՞ որ երբ սփյուռքում ես, չես կարող լինել այն էկոհամակարգի ռազմավարական պլանավորման լիարժեք բաղադրիչը, որում ապրում ես, չնայած ամբողջությամբ ինտեգրված ես և ունես որոշակի պատկերացում ռազմավարական մտածելակերպի մասին։ Դու հաջողված անձնավորություն ես, բայց, ամեն դեպքում, կան սահմանափակումներ։ Սա կարևոր պահ է, որը հարկավոր է հաշվի առնել։

Հետևաբար ես կարծում եմ, որ աճում է այնտեղ հայերի շրջանում ձևավորված և այստեղ առկա ներուժը։ Եկեք համաձայնվեք, որ մենք բազմաթիվ հարյուրամյակների ընթացքում առաջին անգամ վերջապես ունենք սերունդ, որը մեծացել է մի իրավիճակում, երբ ստիպված էր սովորել ընդունել ինչ–որ` թեկուզ աննշան ռազմավարական որոշումներ։ Այսինքն չկար այդ արտաքին (գործոնը), որպեսզի ինչ–որ մեկը մեր փոխարեն որոշեր։ Այդ սերունդը դեռ սաղմնային փուլում է, այն դեռ իրարանցման մեջ է։ Բայց այդ սերունդը վերջապես կընդլայնվի, և կգա այն պահը, երբ իրար կմիանան այդ ներքին ուժերը, որոնք մեծացել են ընդհանրապես այլ` ինքնուրույն գոյության պայմաններում, Հայաստանի սահմաններից դուրս ձեռք բերված մտավոր ներուժով, ինչը թույլ կտա գիտակցել ու հասկանալ, որ մենք պատասխանատու ենք այն վայրի համար, որտեղ ապրում ենք, և մենք ենք որոշում մեր ապագան։

– Դուք այդպիսի ուղղություն տեսնու՞մ եք ապագայում։ Եվ ընդհանրապես մենք ժամանակ ունե՞նք, թե՞ կարող ենք մեկ–երկու տարի սպասել։ Չէ որ կարող ենք անդադար խոսել այդ թեմաներով։

Տ. Ջրբաշյան. ցավոք դեռ նման ուղղություն չեմ տեսնում։ Հասարակությունը, վերնախավը, քաղաքական գործիչները, գործարարները խոսում են հիմնականում մարտավարական խնդիրների լուծման, գոյատևելու, իրավիճակին հարմարվելու մասին։ Մենք դեռևս պահպանում ենք դա լուծելու ունակությունը։ Բայց ես հասկանում եմ, որ եթե ավելի վաղ ռազմավարական պլանավորման, ռազմավարական մտածելակերպի հարցերին հումորով էինք վերաբերվում, ապա հիմա տեղի է ունենում որոշակի վերագնահատում։ Կան բազմաթիվ մարդիկ,  որոնք, հնարավոր է, այնքան էլ ակտիվ չեն տնտեսական, քաղաքական ոլորտում և դեռ նոր–նոր են սկսում մտածել այդ մասին, բայց հասկանում են, որ մեր այսօրվա հաջողություններն ու խնդիրները, դրանց արմատները շատ ավելի խորն են, քան մեր երեկվա որոշումները։ Եվ երբ այս ամենը տեղի է ունենում, երբ մարդիկ սկսում են հասկանալ, որ մեր այսօրվա անհաջողությունների պատճառը 20–30 տարի առաջ էր, արդեն սկսում են սթափվել և մտածել այն մասին, թե ի՞նչ կլինի 20–30 տարի անց։

Սա բյուրեղացման գործընթաց է, բիֆուրկացիայի կետ և կարծում եմ, որ այն ալեկոծվում ու եռում է։ Դժվար է ասել` դա տեղի կունենա հիմա, թե առաջիկա 2–3 տարում, բայց ապագայի համար պատասխանատվություն կրելու հասարակական պահանջը կաճի։ Իսկ եթե մեզ չհաջողվի դա անել, ապա...իսկ ո՞վ է ասել, որ մենք այդ դեպքում պետք է սեփական պետությունն ունենանք։

– Կա՞ իրական հնարավորություն, որ նման զարգացման դեպքում մենք պարզապես կարող ենք կորցնել պետականությունը։

Տ. Ջրբաշյան. այո, կա իրական հնարավորություն...կարող ենք կորցնել մեր պետությունը (չնայած, հնարավոր է, այն ֆորմալ գոյություն կունենա) և մեր ապագայի համար երկարաժամկետ պատասխանատվություն կրելու հնարավորությունը։ Ահա թե ինչ է հիմա դրված կշեռքի նժարների վրա. կլինե՞նք սուբյեկտ, որը կորոշի սեփական ապագան, թե՞` օբյեկտ, որը կպահպանի էթնոսն այլ պետությունների կամ կվազիպետությունների շրջանակում, ինչպես մենք գոյություն ենք ունեցել դարեր շարունակ։ Ինչու՞ ենք մտածում, որ մենք այլ ժողովուրդներից ավելի լավն ենք, ովքեր գոյություն ունեն նման ձևաչափում։

– Ընդ որում ժողովուրդներ, որոնք մեզնից թվաքանակով ավելի շատ են։

Տ. Ջրբաշյան. և′ թվաքանակով, և′ ամեն օր մահանալու պատրաստակամությամբ` հանուն սեփական պետություն ունենալու և սեփական ապագան որոշելու հնարավորության։ Հնարավոր է` սա մեր գլխավոր որոշումն է, քանի որ շատ տեսանելի ապագայում երևում է այդ բիֆուրկացիայի կետը, երբ կամ այս կողմ, կամ այն կողմ։

– Իսկ միգուցե պետք է ստեղծել վիրտուալ պետությու՞ն։ Ստեղծենք Ֆեյսբուքի հայկական նմանակը, միասնական սփյուռքային համակարգ, այնտեղ վիրտուալ գոյություն կունենանք...

Տ. Ջրբաշյան. ցավոք սրտի մենք արդեն ապրում ենք այդ վիրտուալ պետության մեջ։ Այն, ինչ մենք անվանում ենք ինստիտուտներ, որոնք գոյություն ունեն մեր երկրում` կրթությունը, առողջապահությունը, սոցիալական համակարգը, անվտանգության համակարգը, մշակույթը, կառավարությունը, այս ամենն իրականում չափազանց դեֆորմացված և իրենց անվանմանը չհամապատասխանող ինստիտուտներ են։

Մեր կրթության համակարգը, որն իներցիայով գոյություն ունի խորհրդային պատկերացումների և ինստիտուտների շրջանակում, չի հետապնդում բնակչությանը կրթելու նպատակ, այդ համակարգի նպատակն է աշխատատեղերով ապահովել մեր բնակչության որոշ մասին` «թողարկելով» շուկայում պահանջարկ չունեցող կադրեր։

Իսկ առողջապահության համակարգը նախատեսված չէ բնակչությանը որակյալ բուժում և ախտորոշում ապահովելու համար։ Այսինքն, մենք անկախություն ձեռք բերելուց հետո անցած տարիների ընթացքում դեֆորմացրել ենք պետությունը, այն վերածել ենք «ծուռ հայելիների թագավորության» և ապրում ենք նման` բավականին վիրտուալ պետության մեջ։ Մենք վիրտուալ կերպով ունենք կրթություն, վիրտուալ կերպով ֆինանսավորում ենք մշակույթը, զարգացնում ենք գիտությունը, պարզվում է` վիրտուալ կերպով ունենք անվտանգության մշակված համակարգ։ Մեր բանակը, որքան էլ դա տհաճ է գիտակցել, ևս գոյություն ունի վիրտուալ։

Իրականում, երբ ստիպված ես լինում շփվել այդ համակարգի հետ, պարզվում է, որ այն գոյություն չունի։ Իսկապես։ Երբ կյանքը ստիպում է դիմել կրթության կամ առողջապահության համակարգին, ապա դու հասկանում ես, որ դա ինչ–որ ամբողջովին այլ բան է։ Եվս մեկ օրինակ սոցիալական համակարգն է։ Երբ հաղորդակցվում ես այդ համակարգի հետ, հասկանում ես, որ դրա իրական նպատակը որևէ կապ չունի սոցիալական հավասարության ապահովման հետ։ Եվ մենք ապրում ենք այդ պարադիգմի շրջանակում։  

Մենք վախենում ենք այդ ճշմարտությունից, չենք ուզում նայել այդ ճշմարտության աչքերին, մեզ թվում է, որ ինչ–որ մեկն ի վիճակի է մեր փոխարեն այդ ամենը պլանավորել և իրականացնել։ Բայց կգա մի պահ, երբ մենք կսթափվենք և կասենք. «Այլևս այսպես չի կարող լինել»։ Մեր ունեցած կրթական համակարգի համար վճարելու ենք 20 տարի անց։ Մենք ունենք վիրտուալ գիտություն, այն պատրանք է։ Մենք գիտությամբ չենք զբաղվում։ Միգուցե ունենք ինչ–որ առանձին «մարգարիտներ» երկրի շրջանակում, բայց գլոբալ տեսակետից գիտական գործունեություն մեր հասարակությունը չի վարում։ Հետևաբար պետք է հասկանանք, որ եթե հիմա ոչինչ չփոխենք, ապա 20 տարի հետո կլսենք դրա արձագանքը, ինչպես հիմա տեսնում և զգում ենք 20–30 տարի առաջ արած–չարածի արձագանքը։

– Այսինքն մենք զբաղվում ենք առասպելագործությա՞մբ։ Միֆ է, որ մենք ամենախելացին ենք, ամենագործունյան, որ ունենք ամենաուժեղ բանակը, համամի՞տ եք։

Տ. Ջրբաշյան. համամիտ եմ։ Ամենամեծ հիասթափությունը զգում ես, երբ սկսում ես հաղորդակցվել իրականության հետ։ Հատկապես երբ մտածում ենք, որ ամենախելացին ենք, բայց հանկարծ պարզվում է, որ այդպես չէ։ Երբ հանկարծ հրապարակվում են ցուցանիշները, և պարզվում է, որ դու զիջում ես այնպիսի երկրներին, ինչպիսիք են Թուրքիան, Վրաստանը, Ադրբեջանը։ Եկեք մի պահ հանգիստ թողնենք հարևաններին, մենք սկսում ենք համեմատվել բազմաթիվ երկրների հետ, որոնք զարգացման ամենասկզբում մեզ շատ են զիջել բոլոր ցուցանիշներով։

Մեր հիմնական խնդիրն այն է, որ մինչև հիմա հայելին, որին նայում էինք, ծուռ էր, այդ հայելում մենք միշտ առողջ էինք, խելացի, ուժեղ։ Ուզում եմ կոտրել այդ ծուռ հայելիները, ուզում եմ ասել` եկեք նայենք, թե ով ենք իրականում և ինչ ենք մեզնից ներկայացնում։

Եվ ամենագլխավորն այն է, որ երբ հասկանանք, թե իսկապես ով ենք, վերջապես կգիտակցենք, որ մեր այսօրվա վիճակը կանխորոշում է այն, թե ինչ ենք դառնալու 20 տարի անց։ Օրինակ, մենք, արդյոք, պատրա՞ստ ենք ժողովրդագրության հետ կապված այսօրվա իրավիճակի արձագանքները լսել ու զգալ 20 տարի հետո։ Եվ դա պետք է լինի ոչ թե պարզապես ինչ–որ սուբյեկտիվ կարծիքների հիման վրա` իբր կունենանք 4 կամ 5 միլիոն բնակչություն։

Հասկացեք, որպեսզի այդ 4–5 միլիոն բնակչությունը լինի, պետք է գոնե հիմա ունենալ 3,5 մլն մարդ և հիմա շատ բան անել, որպեսզի դա տեղի ունենա կամ գոնե ունենալ այդ նպատակին հասնելու ռազմավարություն։ Ընդ որում պարզ է, որ այդ դեպքում պետք է նաև գիտակցել, որ այդ նպատակին հասնելու դեպքում (ինչպես ցանկացած այլ նպատակի պարագայում) ստիպված ենք լինելու զոհաբերել ինչ–որ ուրիշ բան։ Եվ դա ցանկացած ռազմավարության հիմքն է, չի կարելի ամեն ինչ ուզենալ` ընդ որում միաժամանակ, միշտ ինչ–որ բան արվում է ուրիշ բանի հաշվին։ Հենց սա է ռազմավարական պլանավորման արվեստը։

Իրականում, հիմա մեր կատարած ցանկացած քայլ, մեր ընդունած ցանկացած որոշում, անկախ մասշտաբից, պետք է ռազմավարական լինի։ Ասենք մենք այսօր լուծում ենք գյուղատնտեսության մեջ ներդրումներ կատարելու խնդիրը, պետք է հասկանանք, որ այդ քայլով ստեղծում ենք որոշակի համակարգ, որի արդյունքը կզգանք 5 տարի հետո։

Պարզ օրինակ, բոլոր հայերի համար խոսակցությունները կլիմայի փոփոխության մասին ֆանտաստիկայի ժանրից են։ Օրինակ կարող է այնպես ստացվել, որ հինգ տարի հետո խաղողի աճեցումն Արարատյան դաշտավայրում պարզապես դառնա անհնար և ոչ արդյունավետ կլիմայական փոփոխությունների պատճառով, և խաղողի արտադրությունն անհրաժեշտ լինի տեղափոխել այլ տարածքներ։ Բայց այսօր մարդիկ շարունակում են Արարատյան դաշտավայրում տնկել նոր խաղողի այգիներ, քանի որ ոչինչ չգիտեն և չեն էլ ուզում իմանալ կլիմայի փոփոխության ու դրա հետևանքների մասին։

Չկա այն բանի գիտակցումը, որ դու այսօր կատարում ես քայլ, որի արդյունքները կտեսնես 5,10 տարի հետո, չկա նման վերլուծություն, իրավիճակի նման կանխատեսում, ինչն ինձ շատ է զարմացնում։

Կարծում եմ, որ քանի դեռ մենք չենք գիտակցել, որ մեր ցանկացած գործողություն արտացոլվում է ապագայում, փոփոխություններ տեղի չեն ունենա։ Կամ, ինչպես արդեն նշեցի, տեղի կունենա հետևյալը. վերջիվերջո կգա ուրիշ մեկը, ով ի վիճակի է և ունի հմտություններ, և կասի. «Հիմա մենք Արարատյան դաշտավայրում խաղող չենք տնկելու։ Ես գիտեմ, թե կոնկրետ ինչ է պետք տնկել»։ Այդ ժամանակ մենք բոլորս կսկսենք տնկել, օրինակ, կիվի, ոչ թե խաղող։

– Իսկ միգուցե հենց դա՞ է տարբերակը, թեթև տարբերակ։ Չէ՞ որ մենք սիրում ենք թեթև, մարտավարական տարբերակներ, այդ իրավիճակում մեզ լավ ենք զգում։

Տ. Ջրբաշյան. կարծում եմ, որ չունենք անկեղծ խոսակցություն այն մասին, թե ինչ է դրված խաղաքարտի վրա։ Քանի որ որոշում կայացնելու համար պետք է հասկանալ, թե ինչը ինչի հետ փոխել։ Սա ամենակարևոր հարցն է։ Նորից կրկնեմ. ապագայի իմ ընկալումն առաջին հերթին հիմնված է ապագայի համար պատասխանատվության վրա։ Մենք պատրա՞ստ ենք պատասխանատվություն ստանձնել ապագայի համար, թե՞ ուզում ենք այդ պատասխանատվությունը բարդել ուրիշի վրա։ Դե ինչ, պետք է դրա համար փնտրել ավելի լավ տարբերակ։

Կարծում եմ, որ դեռ կուտակվում է այն կրիտիկական զանգվածը, որը չի ցանկանա ուրիշին տալ իր ապագայի պատասխանատվությունը։ Թեև դա ընդհանրապես չի ենթադրում, որ մենք պետք է դրա պատճառով հարաբերություններ փչացնենք, պատերազմենք, ինչ–որ մեկի հետ ռազմավարական դաշինք կազմենք։ Ոչ, դա նշանակում է, որ մենք պետք է ունենանք որոշակի սուբյեկտայնություն մեր ապագայի նկատմամբ և պետք է որոշենք, թե ինչ է լինելու Հայաստանում 10,15, 20 տարի հետո և դրանից ելնելով` որոշենք` ում հետ բարեկամություն անենք, ում հետ պատերազմենք կամ չպատերազմենք։

Հիշեցի 2000–ականների հեռավոր օրերից մեկը, երբ «Մարիոթ» հյուրանոցում կազմակերպվել էր «Հայաստան 2020» նախագծի եզրափակիչ շնորհանդեսներից մեկը։ Մեծ թվով հայեր էին եկել աշխարհի տարբեր ծայրերից, ողջ մտավոր սփյուռքը, բիզնեսն ու տնտեսագետները։ Գիտե՞ք, թե ով էր բացակայում, երկրի ղեկավարությունը, նույնիսկ վարչությունների պետերի մակարդակում, ոչ ոք ներկա չէր։ Ասեմ ավելին, տեղացի հայերից էլ շատ քիչ մարդ կար։ Բոլորի համար դա ավելի շատ մտավոր խաղ էր, ոչ թե հիմա ապագայի մասին մտածելու փորձ։

– Միգուցե 20 տարի առաջ երկիրն այլ խնդիրներ՞ էր լուծում։

Տ. Ջրբաշյան. համաձայն եմ։ Բայց այն  խնդիրները, որոնք մենք այն ժամանակ լուծում էին, այն, ինչով այն ժամանակ զբաղվում էինք կամ չէինք զբաղվում դա էլ ինչ–որ չափով հանգեցրեց այսօրվան։

– Այսինքն, պետք է, որպեսզի կրկին հայտնվի Հայաստան 2040–ի նման մի բա՞ն։

Տ. Ջրբաշյան. ոչ, ես չեմ ուզում, որպեսզի մենք պարզապես նախաձեռնենք «Հայաստան–2040», դա անօգուտ է։ Եթե չկա հանրային պահանջ, եթե հասարակությունը չի ուզում մտածել և պատրաստ չէ մտածել անգամ այն ամենի մասին, ինչ տեղի է ունենալու 2021թ.–ին, լավագույն դեպքում` 2022–ին, ապա անիմաստ է մտածել 2040 թվականի մասին։

– Ինչպե՞ս հասկանալ, որ հասարակությունը պատրաստ է, հասունացել է։

Տ. Ջրբաշյան. ասեմ, Հայաստանի առջև ծառացած են շատ խոշոր մարտահրավերներ` սկսած ժողովրդագրությունից մինչև անվտանգություն, կրթություն, գիտություն, վերջապես կլիմայական փոփոխություններ։ Ընդ որում մարտահրավերնեըը կարճաժամկետ չեն, այլ` երկարաժամկետ։ Այսինքն, դրանք մեգամիտումներ են, որոնք կարող են ազդել մեր ապագա կյանքի վրա։ Եվ երբ հասարակությունը սկսի արտահայտել պատրաստակամություն զոհաբերելու այսօրվա բարեկեցիկ կյանքը, հաջողությունը, բարգավաճումը հանուն մի խնդրի լուծման, որը կարող է հայտնվել 3–4 տարի հետո, այ այդ ժամանակ կարելի է ասել, որ հասարակությունը հասունացել է։

Վառ օրինակ. իմ տվյալներով` 2023թ.–ին մեզ սպասվում է կենսաթոշակային համակարգի ճգնաժամ, քանի որ կենսաթոշակային տարիքի հասնող մարդկանց թիվը երկու տարուց կտրուկ կաճի ժողովրդագրական ցիկլերի պատճառով, իսկ աշխատող բնակչության թիվը կնվազի։ Հիմա, պատրա՞ստ է մեր հասարակությունն այսօր ընդունել, որ մենք չունենք այլընտրանք, և պետք է բարձրացնել կենսաթոշակային տարիքը։ Հասարակությունը պատրա՞ստ է աջակցել այն ղեկավարին, ով կասի, որ արդեն սկսած 2021թ.–ից պետք է բարձրացնել կենսաթոշակային տարիքը, որպեսզի թոշակառուների ֆինանսավորման մակարդակը գոնե պահպանվի։

– Այսինքն, մենք պետք է ավելի վա՞տ ապրենք։

Տ. Ջրբաշյան. այո, այսօր մենք պետք է մի քիչ ավելի վատ ապրենք, որպեսզի հետո չլինի շատ ավելի վատ...

– Եվ այդպիսի բան ասող կառավարությունը կմնա՞ իշխանության ղեկին։

Տ. Ջրբաշյան. եթե մենք չսովորենք ունենալ ռազմավարական մտածելակերպ, ապա միշտ կանգնելու ենք նույն փոցխերի վրա։ Կկորցնենք մեր երիտասարդներին, ովքեր կհեռանան երկրից։ Կկորցնենք այն երեխաներին, որոնք չեն ծնվի առաջիկա տարիներին, կկորցնենք մեր կապը սփյուռքի հետ։ Այսինքն, պարտադիր չէ, որ կորուստները լինեն ռազմական, կարող են լինել տարածքի, բնակչության, սուբյեկտայնության, տնտեսության և ընդհանուր առմամբ ապագայի կորուստներ։

– Կան որոշ մարդիկ, ովքեր կարծում են, որ պատերազմի հետ անհետացան նաև բազմաթիվ ռիսկեր, որ մեզ սպասվում է մեծ ապագա, կբացվեն տրանսպորտային հաղորդակցությունները, կլինեն տարանցիկ փողեր, ներդրումներ, նախագծեր։ Այստեղ ի՞նչ ռիսկեր և  հնարավորություններ եք տեսնում։ Մեզ «ոսկե հո՞րթ» են առաջարկում։

Տ. Ջրբաշյան. այո, դրա փոխարեն նրանք ակնկալում են, որ մենք պատրաստ կլինենք ապագայում զոհաբերել մեր սուբյեկտայնության որոշակի տարրերը և ուրիշներին կփոխանցեք մեր որոշ ռազմավարական պլաններ։ Այդ «ուրիշները» կինեն տարբեր, և ընդհանրապես կարևոր չէ, թե ով են նրանք։ Դա այլ նպատակների պլանավորման փորձ է, որ մենք, միգուցե, ընդունենք նոր նպատակ` բարգավաճում, ներդրումներ, առևտուր, զարգացում։ Բայց այդ ամենը կունենա իր գինը։ Մենք մեր ապագան կփոխանակենք «ոսկե հորթի» հետ։ Կարծում եմ` պատմությունը մեզ կստուգի «ոսկե հորթի» միջոցով։

– Բայց «ոսկե հորթի» պատմությունն ունի վատ ավարտ...

Տ. Ջրբաշյան. իհարկե վատ, քանի որ դա չէ իրական արժեքը, իրական հավատը։ Վերջիվերջո Մովսեսն իջնում է լեռից, կոտրում տախտակները` հրեաներին ասելով, որ նրանք արժանի չեն Աստծուն և Նրա պատվիրաններին, հետո ոչնչացնում է «ոսկե հորթին», սպանում նրա բոլոր հետևորդներին։ Այսինքն վերջը շատ ցավոտ է։ Դա վերջին դասն էր հրեաների համար, որոնց հետո Մովսեսը 40 տարի տանում է անապատով մինչ Ավետյաց երկիր մտնելը։ Բայց նոր երկիր արդեն մտնում է նոր սերունդը, ոչ թե նրանք, ովքեր դուրս էին եկել Եգիպտոսից։

– Այսինքն, կարելի է ասել, որ հիմա հայերի համար սա վերջին փորձությու՞նն է, դասը, որը պետք է քաղենք, չհեռանանք ճշմարտությունից, չգնանք հեշտ ճանապարհով։

Տ. Ջրբաշյան. քանի որ գինը, որը մեզնից կպահանջեն այդ հեշտ ճանապարհի համար, շատ ավելի թանկ է նրանից, ինչ մենք կվճարենք այլ որոշումների համար։ Դա է պատճառը, որ մենք պետք է անցնենք այդ ժամանակահատվածը, և կարծում եմ` կանցնենք։

– Ինչպիսի՞ն է ապագայի Ձեր Հայաստանը։

Տ. Ջրբաշյան. այն հայ ժողովրդի բազմադարյան ներուժի կուտակման վայր է, որը երկար տարիներ իր մեջ կուտակել է մտավոր, մշակութային, ցանկացած գիտելիքներ, ունակություններ, գենետիկ հմտություններ։ Դա այն վայրն է, որտեղ հենց այդ հմտությունները և ունակությունները կլինեն առավել արդյունավետ, առավել ճիշտ` իրենց կրողների համար։ Սա է ապագայի Հայաստանը, որն ունի սուբյեկտայնություն, որը կկարողանա որոշել իր ապագան, որն ի վիճակի կլինի պաշտպանել հայերին, ի վիճակի կլինի պաշտպանել ցանկացած հայի, ով կենթարկվի որևէ ճնշման աշխարհի ցանկացած կետում։ Ընդ որում այդ Հայաստանն ի վիճակի կլինի կառուցել հասարակություն, որը կկարողանա առավելագույնս դրսևորել մեր մեջ եռացող մտավոր ներուժը։ Բայց այն չգիտես ինչու եռում է ոչ թե մեզ մոտ, այլ ցանկացած ուրիշ տեղ։ Իսկ այստեղ` Հայաստանում, այն դեռ չի եռում։  

– Եվ ե՞րբ կսկսի եռալ։

Տ. Ջրբաշյան. ես անձամբ կարծում եմ, որ զուր չէ ասոցիացիանէ կապված այն բանի հետ, որ Մովսեսը 40 տարի հրեաներին տարել է Արաբական անապատով մինչև նրանք ձեռք են բերել հայրենիք։ Կարծում եմ` պետք է ապրենք այդ 40 տարին, որպեսզի այն սերունդը հնարավորություն ունենա մեծանալ, ամրապնդվել ու դառնալ կրիտիկական, որը ստիպված կլինի իր վրա վերցնել սեփական ապագայի պատասխանատվությունը։ Մենք արդեն ապրել ենք 30 տարի` ենթարկվելով շատ մեծ, լուրջ փորձությունների։ Բայց դեռ առջևում է «ոսկե հորթի» հետ կապված լուրջ փորձությունը, և մոտավորապես 2030թ.–ին մենք պետք է այն հաղթահարենք։ Մենք պետք է տեսնենք մեր Երուսաղեմը։ Դա կլինի Նոր Հայաստան` կառուցված բոլորովին այլ սկզբունքներով, ազնիվ, որը չի ձգտի պատրաստել ծուռ հայելիներ ու ի վիճակի կլինի որոշել սեփական ապագան։ Կարծում եմ` դա տեղի կունենա մոտավորապես 10 տարի հետո։–0–